ختومات قرآنی

برخی از زمان ها از این ظرفیت برخوردار است که فرصتی برابر برای همگان ایجاد شود تا در آن بتوانند در یک فرآیند ساده تر، از پستی ها در آیند و به اوج برسند و از حضیض پست دنیایی تا اوج خدایی شدن پرواز کند و معراجی بزرگ را برای خود رقم زنند. شب قدر از جمله این زمان های نادر است که چنین ظرفیتی را دارا است و فرصت استثنایی برای معراج همگانی وعمومی بشمار می رود.

از نظر آموزه های وحیانی قرآنی و نبوی، تنها کسانی از این رحمت واسعه الهی بی بهره اند که خود را از آن محروم ساخته باشند وگرنه فضای عمومی از چنان بستری سود می برد که همگی در سایه رحمت قرار می گیرند و نفحات الهی در جان همگان می وزد و به کمال مطلق می خواند و بلکه می کشاند. محروم کسی است که از همراهی با این نفحات الهی سرباز زند و حاضر به پرواز نشود.
نویسنده در این مطلب بر آن است تا تحلیل آیات و روایات را از ظرفیت استثنایی شب قدر ارائه دهد و جایگاه این شب مبارک و عظیم را در روزهای کوتاه عمر آدمی برای شدن های ابدی بیان کند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

بسیاری از انسان ها تلاش می کنند تا از نقص به سوی کمال بگریزند و استعدادهای نهفته و سرشته در ذات خویش را فعلیت بخشند و با متاله و خدایی شدن، مقام مظهریت را از آن خود کنند و در جهان تکوین، تصرف خداگونه نمایند وخود و دیگران را به کمال شایسته و بایسته خویش برسانند. اما بسیاری از این تلاش ها هرگز به ثمر نمی رسد؛ زیرا علل و عوامل درونی و بیرونی چون هواهای نفسانی و وسوسه های شیطانی اجازه نمی دهد تا این گرایش باطنی انسان به کمال، تحقق واقعی یابد؛ چرا که یا در اثر خطای در فهم و اشتباه در تطبیق و یا وسوسه و فریب شیطانی و مانند آن، اموری را کمالی می یابد و بدان گرایش می یابد که تنها ظاهری کمالی دارد و از باطنی ضدکمالی رنج می برد. این گونه است که بسیاری از تلاش های انسان برای دست یابی به کمال و کمالیات هدر می رود و هرگز شخص به سرانجام مقصد و مقصود نمی رسد.

اما به سبب رحمت واسع الهی نسبت به همه هستی بویژه انسان هایی که در آزمون اراده و انتخاب گرفتار هستند و تکالیفی به سبب وجود همین عناصر بر آدمی تحمیل شده، از فرصت های استثنایی و خاصی بهره مند می شوند و خداوند به جذبه خویش ایشان را در بر می گیرد تا در مسیر صراط مستقیم انسانیت قرار گیرند و به کمال و کمالات دست یابند.

در روایات است که پیامبر اسلام(ص) فرمود: «ان لربکم فی ایام دهرکم نفحات الافتعرضوا لها؛ در ایام زندگی شما، اوقات و فرصت های مناسبی را خداوند در اختیارتان قرار می دهد، بکوشید از آن فرصت ها استفاده کنید.» (بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 71، ص 221 و نیز احیاءالعلوم، غزالی، ج 1، ص 134)
در حدیث قدسی دیگری آمده که خداوند به حضرت داود(ع) چنین وحی کرد: ان لله فی ایام دهرکم نفحات الافتر صدوا لها؛ برای خداوند در دوران زندگی شما لحظه های سودمندی است؛ بدانید و مترصد و در کمین این لحظه ها باشید و آن ها را هوشیارانه و با جدیت به دست آورید. (بحارالانوار، علامه مجلسی، ج77،ص168)جذبه رحمانی در شب قدریکی از این زمان هایی که نسیم های الهی بر جان همگان می‌وزد و جذبه الهی، مردم را در برمی گیرد و فرصت استثنایی در طول کوتاه عمرشان برای دست یابی به خدایی شدن و کمال مطلق فراهم می آورد، شب های قدر است. این شب های قدر که در طول عمر آدمی هر ساله تکرار می شود، فرصت استثنایی است که درک یکی از این شب ها در طول هفتاد و چند سال عمر، به معنای رفتن ره صد ساله در یک شب است. از این رو در قرآن ارزش درک یک شب قدر برابر با هزار ماه دانسته شده که متوسط عمر آدمی یعنی هشتاد سال می شود. خداوند در ارزش این شب می فرماید: «انا انزلناه فی لیله مبارکه، لیله القدر خیر من الف شهر؛ ما قرآن را در شب مبارک فرو فرستادیم. شب قدر از هزار ماه برتر است» (سوره قدر) بنابراین قرار گرفتن در این جذبه الهی در یک شب قدر کفایت از همه زندگی خواهد کرد. این خود به خوبی بیانگر ارزش و جایگاه بلند شب قدر در زندگی آدمی است که غفلت از آن به معنای محرومیت از جذبات الهی و نفحات رحمانی است که هر از گاهی می آید و می وزد و انسان های مستعد و آماده را با خود به معراج کمال می برد. 
کسانی که قدر و ارزش این جذبه ها و نفحات رحمانی الهی را می دانند خود را در معرض آن قرار می دهند و در کمین آن می نشینند تا از همه ظرفیت این شب بهره گیرند. بنابراین، تلاشی که سزاوار است از سوی انسان ها در این شب صورت گیرد، قرار دادن جان و نفس خویش در معرض این نفحات و جذبات الهی است تا بیش ترین بهره را برند. از این رو از امام صادق(ع) روایت است که می فرماید: «جان های خود را به تلاش وادارید، زیرا در این ماه روزی ها قسمت و اجل ها نوشته می شود.» (بحارالانوار /77/168) بنابراین، شب قدر فرصت استثنایی است که از سوی خداوند برای همگان فراهم می آید تا در شرایطی برابر قرار گیرند و تحت جذبه الهی بتوانند در مسیر شدن های کمالی قرار گیرند و به سوی معراج انسانیت به پرواز درآیند و به کمالات شایسته و بایسته خویش برسند و به کمال مطلق تقرب جویند و مظهریت در ربوبیت را تجربه یا از آن خود نمایند. این شب ها را می توان، شب های تجربه همگانی نیز دانست تا زیبایی مطلق کمال را بچشند و مزه آن را دریابند و از جهل مطلق نسبت به آن بیرون آیند. این همان کشش رحمانی است که همه جان ها را در برمی گیرد و به سوی کمال تعالی می کشاند. تنها انسان های محروم هستند که خود را از این کشش رحمانی دور نگه می دارند. 

عوامل انسانی برای بهره مندی تمام از شب قدراکنون این پرسش مطرح می شود که چگونه می توان از تمام ظرفیت این شب و کشش های رحمانی و جذبات الهی آن بهره برد و خود را در معرض آن قرار داد؟ چگونه می توان در کمین شب قدر و نفحات و جذبات و کشش های رحمانی آن نشست؟
در روایات به این پرسش پاسخ داده شده و به آدمی آموخته اند که چگونه می تواند خود را در معرض این کشش رحمانی و نسیم الهی قرار دهد و به پرواز معراجی رود و بر بال فرشتگان تا بی کران مطلق کمال اوج گیرد. 

براساس روایات مشهور، شب قدر هر ساله تکرار می شود و آن شب مبارک در شب های ماه رمضان نهان شده است. از جمله این روایات می توان به روایتی از امام صادق(ع) اشاره کرد که فرمود: قال ابوعبدالله(ع): لیله القدر فی کل سنه و یومها مثل لیلتها؛ شب قدر در هر سال است و روز آن مثل شب آن می باشد. (وسائل الشیعه، ج7، ص262) این روایات در حقیقت تفسیر همان معنایی است که در سوره قدر و دخان بیان شده است؛ چراکه به صراحت از آیات آن برمی آید که شب قدر نمی تواند بیرون از ماه رمضان باشد که ماه نزول قرآن و انزال دفعی آن است؛ چنان که خداوند در آیات سوره قدر با آوردن فعل مضارع «تنزل» درمورد استمرار نزول همیشگی فرشتگان در شب قدر، این معنا را تأیید می کند که شب قدر تکرار می شود؛ چنان که نزول قرآن بر قلب خلیفه عالم هستی نیز تکرار می شود که درحال حاضر امام زمان(عج) است. بنابراین اگر کسی بخواهد مترصد این شب و لحظات آن باشد و از نسیم و کشش های رحمانی بهره مند شود باید در این شبها به احیا و شب زنده داری اقدام کند.
در برخی از روایات برای این که دست یابی به شب قدر و بهره مندی از نفحات و جذبات رحمانی آسان تر شود، آن را محدود به دهه سوم ماه رمضان کرده و در برخی دیگر بیان شده که در یکی از شب های نوزدهم و بیست ویکم و بیست وسوم ماه رمضان شب قدر قرار گرفته است. البته در برخی روایات شب بیست وپنجم و در برخی دیگر شب بیست وهفتم نیز بیان شده است؛ ولی قدر متقین آن است که شب قدر را نمی بایست در غیر شب های ماه رمضان جست؛ هرچند که برخی از شب های ماه دیگر چون نیمه شعبان از مقام و منزلتی چون شب قدر برخوردار است ولی این بدان معنا نیست که آن شب ها، شب قدر باشد؛ بلکه ازنظر حکمی در حکم شب های قدر است که در شب های ماه رمضان مخفی و نهان شده است.

برای شناسایی این شب از میان شب های دیگر ماه رمضان نیز روش هایی بیان شده است که ترصد را آسان تر می کند. به این معنا که اگر انسان نتواند همه شب های ماه رمضان را برای درک این شب مبارک بیدار باشد و احیا گیرد می تواند به این نشانه ها توجه کند.

علامه طباطبائی در رابطه با شناسایی شب قدر، از جمله علایم شب قدر را این گونه تبیین می کند و می گوید: روایات در معنی و خصایص و فضایل شب قدر بسیار است، در بعضی از آن روایات علامتهایی برای شب قدر ذکر شده از قبیل اینکه شب قدر، صبح آن شب آفتاب بدون شعاع طلوع می کند و هوای آن روز معتدل است. (المیزان، ج40، ص332) روایات دیگری نیز در تبیین نشانه های این شب مبارک بیان شده است. از جمله آن که از یکی از دو امام همام باقر و صادق(علیهما السلام) روایت شده که در پاسخ به سؤال محمدبن مسلم درباره نشانه های شب قدر فرمودند: علامتها ان یطیب ریحها، و ان کانت فی برد دفئت، و ان کانت فی حر بردت فطابت؛ محمدبن مسلم از علامت لیله القدر پرسید؟ امام(ع) فرمود: علامت لیله القدر این است که بوی خوشی از آن پخش می شود، اگر در سرمای (زمستان) باشد گرم و ملایم می گردد، و اگر لیله القدر در گرمای (تابستان) باشد خنک و معتدل و نیکو می گردد. (وسائل الشیعه، حر عاملی، ج7 ص256)البته این گونه نیست که همگان به درک شب قدر نایل شوند؛ زیرا اگرچه همگان در معرض این نفحات و جذبات و کشش های رحمانی هستند ولی تنها برخی خود را در معرض آن قرار می دهند و مجذوب می شوند و بالا می روند. این افراد کسانی هستند که خود تلاش هایی را انجام داده اند. از جمله این تلاش ها می توان به نماز جماعت ها در ماه رمضان اشاره کرد که زمینه ساز درک آدمی از شب قدر می شود. انس بن مالک از پیامبر(ص) روایت می کند که فرمود: من صلی من اول شهر رمضان الی آخره فی جماعه فقد اخذ بحظ من لیله القدر؛ کسی که از اول تا آخر ماه مبارک، در نماز جماعت حاضر شود، بهره ای از شب قدر نصیبش شده است. (کنزالعمال، ص545، ح24090)
ابن حیان از پیامبر اکرم(ص) نقل کرده که فرمودند: من فطر صائما فی شهر رمضان من کسب حلال صلت علیه الملائکه فی لیالی رمضان کلها و صافحه جبرائیل(ع) لیله القدر و من صافحه جبرائیل(ع) یرق قلبه و تکثر دموعه؛ کسی که با مالی که از راه حلال به دست آورده، روزه داری را افطار دهد، در تمام شب های رمضان فرشتگان بر او درود فرستند و جبرئیل در شب قدر با وی مصافحه کند، نشانه مصافحه جبرئیل آن است که دل مصافحه شونده نرم و اشکش جاری می شود. (الترغیب و الترهیب، ج2، ص 95، ح 14)
از جمله دیگر این تلاش ها می توان به صدقه دادن در ماه رمضان اشاره کرد که سنت و سیره امامان است. در روایت است که امام زین العابدین در پاسخ پرسشی که در این باره شده بود، فرمود: این کار صدقه دادن را برای درک شب قدر انجام می دهم: کان (الامام زین العابدین) اذا دخل شهر رمضان تصدق فی کل یوم بدر هم فیقول: لعلی اصیب لیله القدر؛ در هر روز ماه مبارک یک در هم صدقه می دادند، آن گاه می فرمودند: شاید با این کار، شب قدر را دریابم و از آن بهره گیرم.(بحارالانوار، ج95، ص82)
غسل و شب زنده داری در شب های قدر به انسان کمک می کند تا از این شب بهره بهتری برد. پیامبر گرامی(ص) درباره نقش شب زنده داری در بهره مندی از برکات شب قدر فرمودند: من احیا لیله القدر حول عنه العذاب الی السنه القابله؛ کسی که شب قدر را شب زنده داری کند، تا شب قدر آینده، عذاب تا سال بعد از او دور گردد. (بحارالانوار، ج95، ص 145) امام موسی بن جعفر(ع) نیز درباره نقش غسل و شب زنده داری فرمودند: من اغتسل لیله القدر و احیاها الی طلوع الفجر خرج من ذنوبه؛ کسی که در شب قدر غسل کرده و تا سپیده صبح شب زنده داری کند، گناهانش آمرزیده می شود. (همان، ج80، ص 128) آمرزش گناهان، مهم ترین بستر ظرفیت سازی برای بشر است تا بتواند در مقام تحلیه، کمالات را در خود بروز و ظهور دهد و اسمای کمالی سرشته در ذات خویش را به فعلیت رساند و متاله و خدایی شود.
خواسته های مجذوب از آن جایی که شب قدر، شب استثنایی و شب جذبات و نفحات الهی است، انسان می بایست هر طور شده این شب را درک کند و خود را در معرض کشش های رحمانی و نسیم های روحانی قرار دهد. بنابراین تلاش انسانی در این زمینه می تواند بسیار موثر باشد.
در روایات است که هر خواسته ای که در شب قدر انسان بخواهد به وی داده می شود و چیزی در عالم نیست که نتوان در این شب از خدا خواست و به آن نرسید. به عنوان نمونه در روایتی که از حضرت موسی(ع) نقل شده آمده است که به خداوند می فرماید: الهی ارید قربک، قال: قربی لمن استیقظ لیله القدر، قال: الهی ارید رحمتک، قال: رحمتی لمن رحم المساکین لیله القدر، قال: الهی ارید الجواز علی الصراط، قال: ذلک لمن تصدق بصدقه فی لیله القدر، قال: الهی ارید من اشجار الجنه و ثمارها، قال: ذلک لمن سبح تسبیحه فی لیله القدر، قال: الهی ارید النجاه من النار، قال: ذلک لمن استغفر فی لیله القدر، قال: الهی ارید رضاک، قال: رضای لمن صلی رکعتین فی لیله القدر؛گفت: خداوندا! می خواهم به تو نزدیک شوم،فرمود: قرب من از آن کسی است که شب قدر بیدار شود،گفت: خداوندا! رحمتت را می خواهم، فرمود: رحمتم از آن کسی است که در شب قدر به مسکینان رحمت کند،گفت: خداوندا! جواز گذشتن از صراط را از تو می خواهم، فرمود: آن، از آن کسی است که در شب قدر صدقه ای بدهد. گفت: خداوندا! از درختان بهشت و میوه هایش می خواهم، فرمود: آنها از آن کسی است که در شب قدر تسبیحش را انجام دهد، گفت: خداوندا! رهایی از جهنم را می خواهم، فرمود: آن، از آن کسی است که در شب قدر استغفار کند، گفت: خداوندا! خشنودی تو را می خواهم، فرمود: خشنودی من از آن کسی است که در شب قدر دو رکعت نماز بگزارد. (مستدرک الوسائل، محدث نوری، ج7، ص456) در روایتی دیگر از پیامبر(ص) پرسیده شد که در این شب اگر درک شود چه خواسته ای داشته باشیم، آن حضرت(ص) در پاسخ می فرماید: از خداوند عافیت بخواهید. (مستدرک الوسائل، محدث نوری، ج7، ص458) درخواست سلامت و عافیت مطلق در شب قدر عافیت به معنای سلامتی از همه شرور و بدی ها و زشتی ها و دست یابی به تمام کمالات و صحت و سلامت، به معنای رسیدن به همه کمالات است. کسی که از نظر دین و تن و جان به سلامت و عافیت است، در مسیر کمالات قرار گرفته است و به جای شب قدر، همه شب های او شب قدر می شود و به جای بهره مندی از نفحات و جذبات رحمانی و استثنایی شب قدر، همواره از نفحات و جذبات رحمانی در طول عمر خویش بهره می برد. از این رو پیامبر(ص) سفارش می کند تا ادراک کننده شب قدر از خداوند عافیت مطلق را طلب کند که عافیت در دین و دنیا و جسم و جان می باشد. این عافیت و سلامتی مطلق موجب می شود تا شخص بتواند بطور دایمی از نفحات و جذبات رحمانی الهی بهره مند شود.

خداوند در سوره قدر، شب قدر را شب سلامت می داند که از هر چیزی که ضد سلامت باشد بیرون است. بنابراین، می توان گفت که ظرفیت شب قدر آن چنان عالی است که دست هیچ عامل زیانباری به انسان درک کننده آن شب نمی رسد و در امنیت و سلامت کامل به عروج می رود.
بنابراین، شب قدر، شب عظیم و مبارکی است که انسان می تواند از حضیض تباهی تا اوج مظهریت در ربوبیت بالا رود و معراج روحانی و معنوی داشته باشد. برای این که مجذوب به این جذبات و متعرض به این نفحات از آن شب مبارک و سلامت بهره کامل برد می بایست از خود تلاش هایی نیز داشته باشد.
از جمله تلاش هایی که انسان باید در این شب انجام دهد تا به بهره مندی کامل از آن شب برسد، انجام اعمال و کارهای نیک و پسندیده عبادی و غیرعبادی است. فردی به امام باقر(ع) عرض کرد: مراد و مقصود از اینکه شب قدر بهتر از هزار ماه است، چیست؟ حضرت فرمودند: والعمل الصالح فیها من الصلاه والزکاه و انواع الخیر خیر من الف شهرلیس فیها لیله القدر؛ کار شایسته از قبیل نماز و زکات، صدقات و انفاقات و انواع خوبی ها در آن شب برتر از هر کار شایسته ای است که در مدت هزار ماه که شب قدر در آن نیست، انجام شود. (اصول کافی، ج 4، ص 158)امام صادق (ع) به ابوبصیر می فرماید: وصل فی کل واحده منهما مئه رکعه؛ در هر یک از دو شب بیست و یکم و بیست و سوم صد رکعت نماز بخوان. واحیهما ان استطعت الی النور؛ تا می توانی آن دو شب را تا سپیده صبح شب زنده داری کن. و اغتسل فیهما؛ در آن دو شب غسل کن.

ابو بصیر عرض کرد اگر نتوانستم ایستاده نماز بخوانم؟ فرمودند: نشسته بخوان. اگر باز هم نتوانستم؟ خوابیده بخوان. اگر باز هم نتوانستم؟ ایرادی ندارد که سر شب کمی بخوابی و باقی مانده شب را به هر نحوی که می توانی به عبادت بپردازی، چون در ماه رمضان، درهای آسمان گشوده است، شیطان ها در زنجیرند و اعمال مومنان پذیرفته می شود. (وسائل الشیعه، ج 01، باب 23، ص 354)محرومان از جذبات رحمانی چنان که گفته شد با آن که همگان در شب قدر، در معرض نسیم رحمت الهی و جذبات رحمانی هستند ولی تنها کسانی که از خود تلاشی انجام دهند و مترصد و در کمین آن باشند به خوبی از این شب بهره می برند و افراد بی همت و سهل انگار از آن همه سلامت و برکت و رحمت واسع و بیکران محروم می مانند و به درک این شب عزیز و مبارک نایل نمی آیند.

پیامبرگرامی اسلام (ص) فرمودند: من ادرک لیله القدر، قلم یغفر له فابعده الله؛ از خداوند به دور باد و نفرین بر کسی که به شب قدر برسد و زنده باشد، اما آمرزیده نشود. (بحار الانوار، ج 49، ص 08، ح 74) با این حدیث نقش انسان در تعیین سرنوشت خود واضح تر می گردد و معلوم می شود که بدبختی و شقاوت مقدر در شب قدر، نتیجه کار خود بندگان است وگرنه از نظر منطقی با توجه به شان و مقام پیامبر گرامی (ص) قابل قبول نیست که آن بزرگوار به خاطر انجام ندادن کاری بی اثر و بی خاصیت، سهل انگاران را نکوهش فرمایند.

انس بن مالک از پیامبر (ص) نقل کرده که فرمودند: ان هذا الشهر قد حضرکم و فیه لیله خیر من الف شهر. من حرمها فقد حرم الخیر کله و لایحرم خیرها الامحروم؛ ماه مبارک به شما رو آورده است. در این ماه شبی است که برتر از هزار ماه است. هر کس از فیض شب قدر محروم گردد، از تمام خیرات بی نصیب مانده است؛ و محروم نمی ماند از برکات شب قدر، مگر کسی که خویشتن را محروم کرده است. (کنزالعمال، ج 8، ص 534، ح 82، 42) روایات وارده بعضی از گناهان را مانع بهره برداری گناهکار از شب قدر دانسته است از جمله آن گناهان میخوارگی و آزار و اذیت پدر و مادر است.